کلمه «کبرا» نامی غیررسمی برای گروهی از مارهای سمی است که بیشتر به خانواده الاپیده (Elapidae) تعلق دارند. واژه «کبرا» از زبان پرتغالی و از واژه «کاپلو» (capelo) به معنای «مار کلاه‌دار» گرفته شده است. این نام به ویژگی خاص بیشتر کبراها اشاره دارد که هنگام احساس خطر، گردن خود را بالا می‌آورند و آن را به شکل یک کلاه یا کاپ صاف و پهن می‌کنند.

نکته مهم این است که همه مارهایی که به نام کبرا شناخته می‌شوند، از یک سرده (جنس) نیستند.

برای خرید دستگاه دفع مار به پارسیان دافع مراجعه کنید.

کبراهای واقعی (سرده Naja)

این گروه از مارهای سمی در آسیا و آفریقا زندگی می‌کنند. یکی از معروف‌ترین آن‌ها کبرای هندی (Naja naja) است که به خاطر طرح خاصی که شبیه عینک روی پشت گردنش دارد، به نام کبرای عینکی هم شناخته می‌شود. این مار بومی هند است و همان ماری است که در گذشته توسط مارگیرها در مراسم نمایشی استفاده می‌شد (این عمل اکنون ممنوع است). نوع دیگر، کبرای خزر (Naja oxiana) است که در آسیای مرکزی و ایران یافت می‌شود و به عنوان بزرگترین مار سمی خاورمیانه شناخته می‌شود.

شاه کبرا (Ophiophagus hannah)

این مار بزرگ و سمی در آسیا زندگی می‌کند و تنها عضو سرده Ophiophagus است. شاه کبرا با اندازه بزرگ و الگوهای خاص روی گردنش از سایر کبراها متمایز می‌شود. این مار طولانی‌ترین مار سمی جهان است و طول آن به ۶٫۷ متر نیز می‌رسد. غذای اصلی شاه کبرا دیگر مارها هستند و به همین دلیل نام علمی آن به معنی «مارخوار» است (Ophiophagus در یونانی به معنای مارخوار است). شاه کبرا دارای ۱۱ پولک بزرگ به شکل تاج روی سر خود است و به همین دلیل “شاه کبرا” نامیده می‌شود. این مار، خزنده ملی کشور هند نیز محسوب می‌شود.

دیگر مارهایی که کبرا نامیده می‌شوند

مارهای دیگری از جنس‌های مختلف نیز در برخی منابع به عنوان کبرا معرفی شده‌اند، از جمله:

کبرای آبی (جنس Boulengerina) در آفریقا

کبرای دم‌سپر یا مرجانی (جنس Aspidelaps) در آفریقا

مار کبرای درختی (جنس Pseudohaje) در آفریقا

کبرای زیرزمینی (جنس Paranaja) در آفریقا

مار مرجانی آمریکایی (جنس Micrurus) در جنوب غربی آمریکا

کبرای آبی تقلبی (Hydrodynastes gigas) در آمریکای جنوبی

ویژگی‌های اصلی کبراها

زهر

 اغلب کبراها سمی هستند و زهر آن‌ها می‌تواند برای انسان خطرناک یا حتی کشنده باشد. زهر کبرای هندی دارای ترکیباتی است که در تحقیقات پزشکی کاربرد دارد. زهر مآر شاه کبرا نوعی نوروتوکسین (سم عصبی) است که می‌تواند به سرعت سیستم عصبی را تحت تأثیر قرار دهد و منجر به فلج، ایست قلبی یا تنفسی شود.

رفتار

 کبراها اغلب خجالتی هستند و ترجیح می‌دهند از انسان دوری کنند (مانند شاه کبرا). با این حال، اگر احساس خطر کنند از خود دفاع می‌کنند. حالت هشداردهنده کبرا که سر خود را بالا آورده و هود خود را باز کرده، حتی می‌تواند حیوانات بزرگی مانند فیل را متوقف کند. برخی کبراها مانند شاه کبرا رفتارهای خاصی مانند ساختن لانه برای تخم‌های خود دارند. شاه کبرا همچنین می‌تواند صدایی شبیه غرّش ایجاد کند.

رژیم غذایی

در حالی‌که شاه کبرا بیشتر از مارهای دیگر تغذیه می‌کند، سایر کبراها رژیم غذایی متنوع‌تری دارند که شامل جوندگان، مارمولک‌ها، پرندگان و دوزیستان می‌شود.

برای خرید دستگاه دفع ساس به پارسیان دافع مراجعه کنید.

آناتومی مار کبرا

ساختار بدنی یا آناتومی کبرا شامل ویژگی‌های مهمی است که به بقای این مار در حيات وحش کمک می‌کنند. در ادامه، مهم‌ترین ویژگی‌های بدنی کبرا بیان شده‌اند:

 کلاهک (هود)

یکی از مشخصه‌های معروف کبرا، توانایی باز کردن دنده‌های گردن و کشیدن پوست آن ناحیه برای تشکیل «کلاهک» است. این حرکت زمانی انجام می‌شود که مار احساس خطر کند و هدف آن ترساندن دشمن است. واژه پرتغالی capelo به معنی «مار کلاه‌دار» نیز به همین ویژگی اشاره دارد.

کبرای هندی (Naja naja) طرح خاصی شبیه به عینک روی پشت کلاهک خود دارد که آن را متمایز می‌کند. این کلاهک فقط از پوست تشکیل نشده، بلکه شامل استخوان‌ها و ماهیچه‌هایی در ناحیه گردن است که به مار اجازه می‌دهد شکل بدنش را تغییر دهد و بزرگ‌تر و خطرناک‌تر به نظر برسد.

آرواره‌ها

مانند سایر مارها، آرواره‌های کبرا از دو استخوان جدا از هم تشکیل شده‌اند که به صورت آزاد به جمجمه متصل هستند. این ویژگی به مار امکان می‌دهد طعمه‌ای بزرگ‌تر از سر خود را به راحتی ببلعد.

اندازه

اندازه کبراها متفاوت است.

شاه کبرا (Ophiophagus hannah) بزرگ‌ترین مار سمی جهان است و طول آن گاهی به ۶٫۷ متر نیز می‌رسد.

میانگین طول آن ۳٫۶ تا ۴ متر و وزن معمول آن حدود ۶ کیلوگرم است.

نمونه‌هایی با طول ۵٫۵ تا ۵٫۸۵ متر نیز در مالزی، تایلند و باغ‌وحش لندن ثبت شده‌اند.

کبرای خزر (Naja oxiana) یا همان گونه کفچه مار در ایران و آسیای مرکزی یافت می‌شود. طول کلی بدن این مار حدود ۱۶۵ سانتی‌متر است که ۲۷ سانتی‌متر آن مربوط به دم می‌باشد.

رنگ بدن

شاه کبرا معمولاً به رنگ سبز زیتونی با نوارهای سیاه و سفید دیده می‌شود. این رنگ‌ها به استتار آن در محیط طبیعی کمک می‌کنند.

گونه کفچه مار ممکن است زرد تیره، قهوه‌ای روشن، قهوه‌ای تیره یا خاکستری متمایل به سیاه باشد و اغلب بدون لکه‌ها یا طرح‌های مشخص است. بچه‌مارها حلقه‌هایی تیره روی بدن خود دارند.

پولک‌ها

گونه کفچه مار دارای پولک‌های پشتی صاف است که در ۲۱ ردیف و به‌صورت نیمه‌زیگزاگ قرار گرفته‌اند.

تعداد پولک‌های شکمی بین ۱۹۲ تا ۲۰۶ عدد است و پولک‌های زیر دمی بین ۵۱ تا ۷۰ عدد.

پولک مخرجی (anal scale) آن تکی است.

شاه کبرا دارای ۱۱ پولک بزرگ بر روی سر خود به شکل تاج است که یکی از ویژگی‌های شناسایی آن به شمار می‌رود.

دندان‌ها و زهر مار کبرا

شاه کبرا دارای دندان‌های زهری (نیش) قوی است که می‌تواند بین ۲ تا ۷ میلی‌لیتر زهر در یک نیش تزریق کند.

این زهر نوعی نوروتوکسین است که مستقیماً بر سیستم عصبی اثر گذاشته و ممکن است منجر به فلج، ایست قلبی یا تنفسی شود.

گونه کفچه مار نیز سمی است و دارای زهر مؤثر می‌باشد.

تفاوت ظاهری بین نر و ماده

در شاه کبرا، معمولاً نرها بزرگ‌تر از ماده‌ها هستند و رنگ آن‌ها روشن‌تر است.

برای خرید دستگاه دفع سوسک به پارسیان دافع مراجعه کنید.

مار کبرا در ایران

گونه‌ای از مارهای کبرا که در ایران یافت می‌شود، مار کبرای خزری با نام علمی (Naja oxiana) است. در ادامه، اطلاعات مهم درباره این مار بیان شده است:

مار کبرای خزری در ایران شناخته‌شده‌ترین نوع کبرا است و به عنوان بزرگ‌ترین مار سمی خاورمیانه شناخته می‌شود. این گونه یکی از اعضای زیرجنس Naja است و در بین کبراهای آسیایی، شرقی‌ترین عضو این گروه به شمار می‌رود، اما در عین حال غربی‌ترین محدوده پراکندگی را نیز دارد.

 پراکندگی در ایران

بر اساس مطالعات انجام‌شده، این مار در استان‌های مختلفی از جمله:

خراسان جنوبی

گلستان

خراسان رضوی

مازندران

خراسان شمالی

سمنان

سیستان و بلوچستان

یافت می‌شود. زیستگاه اصلی آن شیب‌های صخره‌ای و سنگی در ارتفاعات تا ۳۰۰۰ متر از سطح دریا است.

وضعیت حفاظتی

وضعیت حفاظتی مار کبرای خزری در ایران در سطح متوسط قرار دارد. در فهرست جهانی IUCN، این گونه در رده “کمبود اطلاعات” (Data Deficient) قرار گرفته است. به این معنی که اطلاعات کافی برای ارزیابی دقیق وضعیت بقای آن در دست نیست.

در سطح ملی، این مار به عنوان گونه‌ای عادی و غیرحمایت‌شده طبقه‌بندی شده است. با این حال، یک مقاله تحقیقاتی مهم، بر ضرورت تدوین یک طرح حفاظتی جامع برای جمعیت‌های این مار در مناطق شمالی و شمال‌شرقی کشور تأکید کرده است.

 تحقیقات علمی

تحقیقات ژنتیکی و مطالعاتی برای بررسی تنوع زیستی و روابط خویشاوندی این گونه در ایران انجام شده است. نمونه‌هایی از این مار از استان‌های گلستان، خراسان شمالی و خراسان رضوی جمع‌آوری و بررسی شده‌اند.

 زهر مار کبری خزری

زهر مار کبرای خزری بسیار خطرناک است و قابلیت آسیب جدی به سیستم عصبی و حتی مرگ را دارد. بنابراین، شناخت زیستگاه و رفتار این مار برای کاهش خطرات احتمالی ضروری است. 

برای کسب اطلاعات بیشتر درباره انواع مار به پارسیان دافع مراجعه کنید.

نتیجه گیری

مار کبرا نامی عمومی برای گروهی از مارهای سمی است که به دلیل ویژگی خاص باز کردن گردن و ایجاد “کلاهک” هنگام احساس خطر شناخته می‌شوند. در ایران، تنها گونه‌ای که به‌طور رسمی به‌عنوان کبرا شناخته شده، مار کبرای خزری (Naja oxiana) است که در مناطق شمالی، شمال‌شرقی و شرقی کشور مانند خراسان‌ها، گلستان، مازندران، سمنان و سیستان و بلوچستان یافت می‌شود. این مار، بزرگ‌ترین مار سمی خاورمیانه است و زهر بسیار قوی آن می‌تواند سیستم عصبی را فلج کرده و حتی منجر به مرگ شود. با وجود خطرناک بودن، معمولاً رفتاری خجالتی دارد و از انسان دوری می‌کند. زیستگاه اصلی آن مناطق سنگلاخی و ارتفاعات تا ۳۰۰۰ متر است و با توجه به وضعیت حفاظتی نامشخص و کمبود اطلاعات، تدوین برنامه‌های حفاظتی برای آن ضروری به نظر می‌رسد.

سوالات متداول

۱-مار کبرا چه چیزی می‌خورد؟

مار کبرا گوشت‌خوار است و معمولاً از قورباغه‌ها، مارهای کوچکتر، پرندگان، جوندگان و تخم پرندگان تغذیه می‌کند. برخی گونه‌ها حتی مارهای سمی دیگر را نیز شکار می‌کنند.

۲-آیا درمانی برای نیش مار کبرا وجود دارد؟

بله، پادزهر مخصوص (antivenin) برای نیش مار کبرا وجود دارد. در صورت نیش‌زدگی، باید بلافاصله به مراکز درمانی مراجعه کرد و تا رسیدن به بیمارستان، حرکات عضو نیش‌زده را محدود نمود.

۳-طول عمر مار کبرا چقدر است؟

مار کبرا به‌طور متوسط بین ۱۵ تا ۲۰ سال عمر می‌کند، اما در شرایط مناسب، برخی گونه‌ها می‌توانند بیشتر از این هم زنده بمانند.