آناتومی مار یکی از جالبترین موضوعات در زیستشناسی خزندگان است که به ما کمک میکند تا ساختار بدن این موجودات شگفتانگیز را بهتر درک کنیم. مارها با ویژگیهای خاص و منحصر به فرد خود در دنیای حیوانات شناخته میشوند، بهطوریکه آناتومی بدن آنها بهطور کامل با نیازهای زندگیشان سازگار است. آناتومی مار نهتنها به ما نشان میدهد که چگونه این حیوانات به شکار میپردازند، بلکه نحوه حرکت، گوارش و حتی حساسیت آنها به محیط اطراف را نیز توضیح میدهد.
به عنوان مثال، ساختار خاص فکهای مارها به آنها این امکان را میدهد که طعمههای بزرگتر از اندازه سر خود را بلعیده و هضم کنند. علاوه بر این، فلسهای محافظ بر روی بدن مارها نهتنها به حرکت سریعتر کمک میکنند، بلکه از آنها در برابر شرایط محیطی مختلف محافظت مینمایند. این سازگاریها و ویژگیها از آناتومی مار ها یک موضوع جذاب برای هر کسی که به دنیای خزندگان و بقای آنها علاقهمند است، تبدیل میکند.
برای خرید دستگاه دفع مار به پارسیان دافع مراجعه کنید.
سر و جمجمه مار
جمجمه و سر مار با سایر خزندگان فرق دارد و نقش مهمی در غذا خوردن و دفاع از خود ایفا میکند. فک مارها بهطور مستقل حرکت میکند، که این ویژگی به آنها اجازه میدهد طعمههایی بزرگتر از سر خود را ببلعند. استخوانهای جمجمه مار سبک و انعطافپذیر هستند و این امکان را فراهم میکنند که فکها بیشتر باز شوند.
برخی مارها مانند مآر آفعی، مار پایتون و بوا در ناحیه سر خود اندامهایی برای تشخیص گرما دارند که به آنها کمک میکند طعمههای خونگرم را حتی در شب شناسایی کنند. همچنین، مارها با استفاده از زبان دوشاخه خود، ذرات بسیار ریز بو را از هوا جمعآوری میکنند و نوک زبان را به اندامی به نام وومرونازال یا اندام جاکوبسون که در بالای دهان قرار دارد، میزنند. این فرآیند که «شیمیپذیری» نام دارد، به مارها کمک میکند مسیر خود را پیدا کرده و محیط اطراف را بهتر درک کنند.
بدن مار و اسکلت مار
پوست مار از فلسهایی سخت و کراتینه ساخته شده که به آن کمک میکند بهراحتی روی سطوح مختلف حرکت کند. برخلاف تصور رایج، پوست مار خشک و زبر است، نه لزج یا مرطوب. مارها در دورههای زمانی مشخص، طی فرایندی به نام اکدیزیس (Ecdysis)، پوست خود را میاندازند و پوست تازهای جایگزین آن میشود.
ویژگی کشسانی پوست مار باعث میشود که بتواند طعمههایی بسیار بزرگتر از قطر بدن خود را ببلعد. ستون مهرههای مار بسیار بلند و انعطافپذیر است و از حدود ۲۰۰ تا ۴۰۰ مهره یا بیشتر تشکیل شده. بخش انتهایی ستون فقرات، یعنی دم، معمولاً کمتر از ۲۰ درصد کل مهرهها را شامل میشود و برخلاف سایر مهرهها، به دنده متصل نیست. مهرههای بدن مار، هر کدام به دو دنده متصلاند و این ساختار به همراه عضلات قوی، به مار اجازه میدهد بدون داشتن دست یا پا، بهراحتی حرکت کند.
برخلاف مارمولکها، دم مارها معمولاً قابل جدا شدن نیست و اگر آسیب ببیند، به سختی ترمیم میشود. اصطلاح «مهره مار» در واقع به یکی از استخوانهای ستون فقرات مار اشاره دارد که در ناحیه پشت قرار دارد. با اینکه در فرهنگ عامه باورهایی درباره خواص جادویی یا درمانی آن وجود دارد، اما از دیدگاه علمی، مهره مار تنها یک بخش معمولی از اسکلت داخلی این جانور است و ویژگی خاصی ندارد.
سیستم تولید مثل مار
مارهای ماده معمولاً یک یا دو بار در سال تولید مثل میکنند و بسته به گونه، از روشهای مختلفی برای جفتگیری استفاده میشود. با این حال، در همهی این روشها، باروری بهصورت داخلی انجام میشود. زمانی که مار ماده آماده جفتگیری است، مادهای به نام فرومون از غدد بدنش ترشح میکند. این ماده بوی خاصی دارد که نرهای بالغ میتوانند آن را از راه دور شناسایی کرده و دنبال کنند تا به ماده برسند.
در زمان جفتگیری، رفتارهایی مانند مالیدن چانه، لرزاندن دم، یا خزیدن نر روی بدن ماده دیده میشود. نرها گاهی برای دسترسی به یک ماده با یکدیگر رقابت کرده و درگیر میشوند.
برای خرید دستگاه دفع سوسک به پارسیان دافع مراجعه کنید.
مارهای نر دارای دو عضو تناسلی به نام «همیپن» هستند که هرکدام به یکی از بیضهها متصل است. این اندامها در حالت عادی داخل بدن قرار دارند و در زمان جفتگیری بیرون میآیند.
یکی از ویژگیهای جالب در برخی مارهای ماده، توانایی نگهداری اسپرم در کیسههای بافتی مخصوص است. این توانایی به آنها اجازه میدهد که زمان باروری تخمها را با توجه به شرایط محیطی خود انتخاب کنند. همچنین در بعضی گونهها، تولید مثل بدون نیاز به نر و از طریق فرایندی به نام پارتنوژنز انجام میشود.
برخی مارهای نر پس از جفتگیری، ماده را با مادهای ژلهمانند (پلاگ جفتگیری) پر میکنند تا مانع از ورود اسپرم سایر نرها شوند.
مارها معمولاً پس از تولد نوزادان از آنها مراقبت نمیکنند، اما استثناهایی نیز وجود دارد؛ برای مثال، مار کبری شاهی از تخمها و نوزادانش تا مدتی محافظت میکند.
روشهای تولید مثل
مارها روشهای مختلفی برای تولید مثل دارند، هرچند که باروری داخلی در همه آنها مشترک است:
- تولید مثل تخمگذاری: این روش توسط بیشتر گونههای مارها (حدود ۷۰%) استفاده میشود. مارهای ماده تخمهایی را در مکانهایی با گرما و حفاظت کافی میگذارند. پوست تخمها میتواند آب و اکسیژن جذب کند. معمولاً مادر پس از تخمگذاری تخمها را ترک میکند، اما برخی گونهها مانند کبرایها و پایتونها آشیانههایی میسازند یا دور تخمها میپیچند تا گرما، رطوبت و حفاظت فراهم کنند.
- تولید مثل زایمان: در این روش، که به ندرت مشاهده میشود، مارها بچهها را بهطور زنده به دنیا میآورند و از طریق جفتکابلک مشابه پستانداران تغذیه میکنند. این روش معمولاً در گونههایی مانند پایتون سبز و آنکوندای سبز دیده میشود و بیشتر در محیطهای سردتر یا محیطهای آبی یا درختی که مکانهای امن برای تخمگذاری کمی وجود دارد، استفاده میشود.
- تولید مثل تخمگذاری در بدن: این یک نوع زایمان است که در آن تخمها در داخل بدن مار نگهداری میشوند و پس از آماده شدن، بهطور زنده به دنیا میآیند. بسیاری از این مارها مواد مغذی تخمها را از کیسه زرده داخل تخم دریافت میکنند. این روش ممکن است بهعنوان یک سازگاری در شرایط محیطی که تخمگذاری خارجی خطرناک است، مشاهده شود.
برای خرید دستگاه پشه کش برقی به پارسیان دافع مراجعه کنید.
سیستم گوارش مار
بعد از اینکه مار طعمهاش را میبلعد، غذا وارد مری و سپس به معده منتقل میشود. معده مار دارای اسیدی بسیار قوی است که میتواند استخوان، عضله و اندامهای داخلی طعمه را تجزیه کند. این فرایند، بسته به اندازه و نوع طعمه، ممکن است چند روز تا چند هفته طول بکشد.
مواد گوارششده پس از آن وارد روده میشوند تا مواد مغذی جذب شوند. در پایان، مو و دیگر بخشهای غیرقابلهضم به صورت مدفوع از بدن مار خارج میشود.
یکی از ویژگیهای جالب مارها این است که میتوانند مدت زیادی بدون غذا زنده بمانند، چون بدن آنها طوری ساخته شده که انرژی را به شکل بسیار مؤثری مصرف میکند. برای مثال، بعضی از مارهای ماده باردار مثل مار زنگی ممکن است تا ۱۸ ماه هیچ غذایی نخورند و همچنان زنده بمانند.
نیش مار و دندان مار
مارها به دو دستهی سمی و غیر سمی تقسیم میشوند. مارهای سمی دارای نیشهایی توخالی یا شیاردار هستند که از آنها برای تزریق زهر به طعمه استفاده میکنند. در مقابل، مارهای غیر سمی دندانهایی ریز و خمیده دارند که به سمت عقب متمایل هستند. همهی مارها از دندانهایشان برای گرفتن طعمه کمک میگیرند، نه برای جویدن آن.
افعی گابونی یکی از مارهایی است که نیشهای بسیار بلندی دارد و طول آنها میتواند به بیش از ۵ سانتیمتر برسد. مارهایی که زهر آنها روی خون اثر میگذارد (زهر هموتوکسیک)، معمولاً نیش در جلوی دهان دارند. اما مارهایی که زهرشان روی سیستم عصبی تأثیر میگذارد (زهر نوروتوکسیک)، مانند مار جنگلی، نیش در قسمت عقب دهان دارند.
برای کسب اطلاعات در مورد اینکه موریانه چیست به پارسیان دافع مراجعه کنید.
نتیجه گیری
در نهایت، آناتومی مار نشاندهنده پیچیدگی و سازگاریهای شگفتانگیز این موجودات با محیط زیست خود است. از ساختار خاص فکها که به آنها امکان بلعیدن طعمههای بزرگتر را میدهد، تا فلسهای محافظی که نهتنها در حرکت کمک میکنند بلکه از آنها در برابر خطرات محیطی محافظت میکنند، همه این ویژگیها در راستای بقای مارها طراحی شدهاند. درک دقیق از آناتومی مار نهتنها به علاقهمندان به دنیای خزندگان این امکان را میدهد که شناخت عمیقتری از این موجودات پیدا کنند، بلکه برای دانشجویان زیستشناسی و محققان نیز اطلاعات حیاتی برای درک بیشتر انواع مختلف مارها و رفتارهای آنها فراهم میآورد.
درک این ویژگیهای خاص از آناتومی مار میتواند به افزایش آگاهی درباره اهمیت حفظ و مطالعه این گونهها در طبیعت کمک کند و بهطور کلی به حفاظت از تنوع زیستی زمین یاری رساند.
سوالات متداول
۱-آیا مارها میتوانند غذا را بدون جویدن قورت دهند؟
بله، مارها میتوانند غذا را بدون جویدن قورت دهند. آنها بهطور طبیعی قادرند غذای خود را بهطور کامل ببلعند، حتی اگر اندازهی آن بزرگتر از دهانشان باشد
۲-چرا مارها فلس دارند؟
مارها فلس دارند تا بهطور مؤثری از پوستشان در برابر آسیبهای محیطی، مانند خشک شدن یا آسیبدیدگی، محافظت کنند.
۳-مهره مار در کجای بدن مار است؟
مهره مار در واقع یک بخش از استخوانهای ستون فقرات مار است که بهطور خاص به مهرههای موجود در ناحیهی پشت آن اشاره دارد