مارها نوعی خزنده هستند که در بیشتر نقاط جهان یافت می‌شوند، به‌جز قاره جنوبگان (آنتارکتیکا) و برخی مناطق بزرگ مانند ایرلند، نیوزیلند و هاوایی. تاکنون حدود ۳۴۰۰ گونه مار شناسایی شده که در حدود ۲۰ خانواده و ۵۰۰ سرده قرار دارند. در این مقاله انواع مار ها را بررسی می‌کنیم.
برای خرید دستگاه دفع مار به پارسیان دافع مراجعه کنید.
ویژگی‌های اصلی انواع مار
سمی و غیرسمی
مارها به دو دسته سمی و غیرسمی تقسیم می‌شوند. مارهای سمی، زهر مخصوصی دارند که از طریق دندان‌هایشان به شکار تزریق می‌شود. این زهر برای شکار یا دفاع از خود استفاده می‌شود. مارهای غیرسمی، معمولاً شکار را زنده می‌بلعند یا ابتدا آن را با پیچیدن دورش بی‌حرکت می‌کنند.
تفاوت با مارمولک بدون پا
مارها با اینکه شباهت‌هایی به مارمولک‌های بدون پا دارند، اما تفاوت‌هایی دارند؛ از جمله نداشتن پلک و سوراخ گوش خارجی، داشتن پولک‌های پهن در زیر بدن، زبان دوشاخه، و بدن کشیده با دمی کوتاه‌تر.
حواس
مارها بیشتر با حس بویایی شکار خود را پیدا می‌کنند. آن‌ها با زبان دوشاخه خود ذرات هوا را جمع کرده و به اندام بویایی مخصوصی در دهان منتقل می‌کنند. برخی گونه‌ها مانند افعی گودال‌دار، مار پيتون و برخی بوآها، گیرنده‌های گرمایی دارند و می‌توانند گرمای بدن موجودات زنده را حس کنند. همچنین مارها نسبت به لرزش‌های زمین بسیار حساس‌اند.
چشم و پوست
مارها پلک ندارند و چشم‌هایشان همیشه باز است؛ فقط با لایه‌ای شفاف به نام “برق‌چشم” پوشیده می‌شود. برای خواب، چشمان خود را به درون بدن می‌کشند. آن‌ها به‌طور منظم پوست‌اندازی می‌کنند، یعنی پوست بیرونی بدنشان را به‌طور کامل می‌اندازند تا پوست تازه جایگزین شود و انگل‌ها نیز از بین بروند.
اسکلت و اندام داخلی
اسکلت مار بیشتر شامل جمجمه، استخوان لامی، ستون مهره‌ها و دنده‌هاست. برخی مارها مانند بوآها هنوز بقایای پاهای اجدادی را به صورت زائده‌ای کوچک دارند. اندام‌های داخلی آن‌ها کشیده و خطی‌اند و معمولاً فقط یک شش فعال دارند. مارها غده لنفاوی ندارند.
دندان و زهر
مارهای غیرسمی دندان‌هایی ریز و خمیده برای گرفتن شکار دارند. اما مارهای سمی دارای دندان‌های توخالی یا شیارداری هستند که به غده‌های زهر متصل است و برای تزریق زهر استفاده می‌شود. زهر مار نوعی بزاق تغییر یافته است و گاهی در گوارش شکار هم کمک می‌کند.
حرکت
مارها با وجود نداشتن پا، روش‌های گوناگونی برای حرکت دارند؛ رایج‌ترین آن حرکت مارپیچی است که روی زمین و در آب کاربرد دارد.
تولید مثل و طول عمر
حدود ۷۰٪ مارها تخم‌گذار هستند و ۳۰٪ دیگر نوزاد زنده به دنیا می‌آورند؛ این حالت بیشتر در مناطق سرد دیده می‌شود. طول عمر مارها بسته به گونه بین ۴ تا ۲۵ سال متغیر است.
تغذیه
مارها گوشت‌خوارند و از حیواناتی مانند قورباغه، مارمولک، پرندگان، تخم پرندگان، جوندگان و حتی مارهای دیگر تغذیه می‌کنند. آن‌ها شکار را به طور کامل می‌بلعند و به‌دلیل ساختار خاص فکشان می‌توانند طعمه‌ای بزرگ‌تر از قطر بدن خود را نیز فرو دهند.
جایگاه فرهنگی
مارها در فرهنگ‌های مختلف معانی نمادین گوناگونی دارند. در برخی فرهنگ‌ها نشانه شر و مرگ هستند، در برخی دیگر نماد درمان (مانند عصای اسقلبیوس)، باروری یا نگهبانی هستند.
برای خرید دستگاه دفع حشرات به پارسیان دافع مراجعه کنید.
نژادهای مختلف مار
یکی از اصلی‌ترین روش‌های دسته‌بندی انواع مار ها، تقسیم آن‌ها به دو گروه کلی مارهای سمی و مارهای غیرسمی است.
انواع مار های سمی
مارهای سمی به‌عنوان مارهای خطرناک شناخته می‌شوند و ممکن است نیش آن‌ها به مرگ انسان منجر شود. برخی از این مارها زهری دارند که می‌تواند انسان را در کمتر از ۳۰ دقیقه از پا درآورد. برخی از آن‌ها حتی توانایی پرتاب زهر تا فاصله ۷ متری به سمت چشم انسان را دارند.
از جمله مارهای بسیار سمی در جهان می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
بوم‌سلَنگ (Boomslang)
تایپان (Taipan)
شاه کبرا (King Cobra)
مامبای سیاه (Black Mamba): یکی از خطرناكترين مارهای جهان که زهر آن می‌تواند جان ۱۰ انسان بالغ را بگیرد.
مار مرجانی (Coral Snake): که گاه به آن “قاتل قاتلان” نیز گفته می‌شود.
انواع مار های بسیار سمی ایران
افعی‌ها (Vipers):
افعی دماوندی
مار افعی زنجانی
مار افعی البرزی
افعی قفقازی
مار جعفری (Saw-scaled Viper)
افعی شاخدار ايراني و مار شاخدار فارسی
مار افعی فلس اره‌ای
افعی پَهن‌دم
افعی لتفی (در منطقه کوهستانی زنجان)
ویژگی کلی افعی‌ها: سر مثلثی‌شکل، مردمک چشم عمودی، دم کوتاه، گردن باریک و فلس‌های کوچک روی سر.
مآر کبری (Cobras):
کفچه‌مار ایرانی: یکی از سمی‌ترین مارهای ایران. این مار در حالت عادی سر و بدن هم‌سطحی دارد، مردمک چشم گرد یا بیضی‌شکل است و دُم نسبتاً بلندی دارد.
مارهای دریایی: منابع از خطرناک بودن مارهای دریایی ایران یاد کرده‌اند، ولی اطلاعات دقیق‌تری در مورد گونه‌های خاص ارائه نشده است.
مارهای نیمه‌سمی ایران
این مارها زهر دارند، اما برای انسان معمولاً کشنده نیستند. برخی نمونه‌ها عبارت‌اند از:
تیرمار: یکی از سریع‌ترین خزندگان آسیا، ساکن مناطق مرکزی و غربی ایران و کوهستان‌های البرز و زاگرس.
سوسن‌مار (مار گربه‌ای)
یله‌مار (Steppe Racer)
افعی پلنگی (Leopard Snake)
انواع مار های غیرسمی ایران
مارهای غیرسمی معمولاً خطری برای انسان ندارند و ممکن است برای شکار طعمه خود را در آغوش گرفته و بی‌حرکت کنند. انواع مار غیرسمی در ایران:
مار آبی
مار آتشی
قمچه‌مار / مار شلاقی
مار پلنگی
مارهای کوتوله
مار کرمی‌شکل
کورمار
مار درفشی خزری (Caspian Whip Snake)
گوندمار
لوس‌مار
مار چلیپر (Dice Snake)
مار شتری (Rat Snake)
مارهای گورخری
مار الماسی
مار سر سیاه
توله‌مار
یکی از مارهای رایج در شمال، مرکز و شرق ایران نیز مار گرگی است که غیرسمی است.
برای خرید دستگاه مورچه کش به پارسیان دافع مراجعه کنید.
سمی ترين مار جهان
تایپان داخلی (Inland Taipan) به‌طور گسترده به‌عنوان سمی‌ترین مآر جهان شناخته می‌شود؛ البته این عنوان بر اساس میزان سمی بودن زهر آن است، نه لزوماً میزان کشندگی یا تعداد قربانیان.
ویژگی‌های برجسته تایپان داخلی
سمی‌ترین مار دنيا: زهر تایپان داخلی چنان قوی است که تنها یک نیش آن می‌تواند حدود ۱۰۰ انسان بالغ را از پا درآورد.
بسیار کم‌خطر برای انسان: با وجود سمی بودن شدید، اغلب موارد ثبت‌شده از نیش این مار مربوط به افراد متخصص در زمینه نگهداری یا بررسی مارها بوده است و خوشبختانه به دلیل دسترسی به پادزهر و درمان سریع، تاکنون هیچ مورد مرگی ثبت نشده است.
ماری خجالتی و منزوی: تایپان داخلی ذاتاً از انسان گریزان است و ترجیح می‌دهد از تماس با انسان‌ها دوری کند.
محل زندگی: این مار بیشتر در مناطق خشک، دورافتاده و زیرزمینیِ مرکز و شرق استرالیا زندگی می‌کند، به همین دلیل برخورد انسان با آن بسیار نادر است.
قابلیت تغییر رنگ: تایپان داخلی می‌تواند بر اساس دمای هوا و رطوبت محیط، رنگ پوست خود را تغییر دهد. معمولاً در زمستان تیره‌تر و در تابستان روشن‌تر می‌شود.
مار از چی میترسه
به نظر می‌رسد که مارها به‌طور غریزی از خطر، تهدید و شرایط ناخوشایند پرهیز می‌کنند و بسیاری از رفتارهای آن‌ها با هدف حفظ امنیت و جان خود صورت می‌گیرد. در ادامه به مواردی اشاره می‌شود که معمولاً باعث ترس یا واکنش دفاعی مارها می‌شوند:
شکارچیان و خطرات احتمالی
مارها در طبیعت شکارچیان زیادی دارند و به همین دلیل به‌طور طبیعی محتاط و دفاعی رفتار می‌کنند. حالت بدنی S شکل، صدای “هیس”، و حتی تقلید از مارهای سمی توسط مارهای غیرسمی، همگی نشانه‌ای از ترس و تلاش برای دور کردن دشمن هستند. همچنین برخی مارها در مواقع خطر مدفوع می‌کنند تا بوی بدی ایجاد کرده و شکارچی را فراری دهند.
مداخله و تهدید انسانی
مارها اصولاً به انسان حمله نمی‌کنند، مگر اینکه احساس خطر یا تحریک‌شدن داشته باشند. نشان دادن دندان‌ها، “هیس” کشیدن، و حالت تهاجمی گرفتن همگی علامت‌هایی از ترس و میل به دوری از درگیری هستند.
تحریکات حسی ناخوشایند
بوهای تند: بوی سیر، به‌ویژه ترکیب سیر، روغن سیر و آب، یا احتمالاً عطرهایی مانند لیموترش و علف لیمو، برای مارها ناخوشایند است. این بوها می‌توانند مارها را دور نگه دارند.
احساس لمس ناراحت‌کننده
گیاهان نوک‌تیز مانند سانسوریا (زبان مادرشوهر) به‌خاطر برگ‌های تیزشان ممکن است برای مارها ناراحت‌کننده باشند و باعث پرهیز آن‌ها از نزدیک شدن شوند.
شرایط محیطی نامناسب
مارها خونسرد هستند و توانایی تنظیم دمای بدن ندارند. بنابراین در هوای سرد، برای بقا باید به خواب زمستانی فرو بروند یا پنهان شوند. این موضوع نشان می‌دهد که آن‌ها از سرما یا شرایطی که توانایی عملکرد آن‌ها را مختل کند، پرهیز دارند.
نبود پناهگاه و قرار گرفتن در معرض دید
مارها ترجیح می‌دهند در مکان‌های پوشیده، زیر سنگ، میان علف‌ها یا در سوراخ‌های زیرزمینی پنهان شوند. اگر این پناهگاه‌ها از بین بروند (مانند حذف چوب‌ها، علف‌های هرز یا آوارها)، مار ممکن است آن منطقه را ترک کند. این نشانه‌ای از ترس از در معرض دید بودن و آسیب‌پذیری است.
نبود منابع غذایی
اگرچه نبود غذا به‌خودی‌خود ترس‌آور نیست، اما نبود موش‌ها یا شکار مناسب باعث می‌شود مارها آن منطقه را ترک کنند. این نشان می‌دهد که حضور طعمه، حس امنیت را برای مار ایجاد می‌کند و نبود آن می‌تواند موجب دوری شود.
اختلالات ناگهانی
اگر مار پس از بلعیدن یک طعمه بزرگ احساس خطر کند، ممکن است غذا را بالا بیاورد تا فرار سریع‌تری داشته باشد. این رفتار نشان می‌دهد که در لحظات بحرانی، ترس و حفظ جان بر نیاز به غذا ارجحیت دارد.
برای کسب اطلاعات بیشتر درباره درمان کنه به پارسیان دافع مراجعه کنید.
سخن پایانی
مارها نقشی حیاتی در حفظ تعادل بوم‌شناختی دارند؛ آن‌ها با کنترل جمعیت جوندگان و دیگر شکارها، به کاهش آفات کشاورزی و بیماری‌ها کمک می‌کنند. همچنین برخی زهرهای مارها امروزه در علوم پزشکی کاربرد دارند و از آن‌ها برای تولید داروهای ضد درد، ضد انعقاد و حتی درمان برخی سرطان‌ها استفاده می‌شود. با وجود ترس رایج از مارها، بسیاری از آن‌ها نه تنها خطری برای انسان ندارند، بلکه در چرخه طبیعت نقشی مفید و ضروری ایفا می‌کنند. به همین دلیل، شناخت علمی‌تر و دقیق‌تر این جانوران می‌تواند به کاهش ترس بی‌پایه از آن‌ها و حفاظت بهتر از تنوع زیستی کمک کند.
سوالات متداول
۱-آیا همه مارها تخم می‌گذارند؟
نه، برخی از مارها تخم‌گذار هستند (مثل مار آبی)، ولی برخی دیگر نوزاد زنده به دنیا می‌آورند (مثل مار زنگی). به این دسته “زنده‌زا” گفته می‌شود.
۲-چه تفاوتی بین انواع مار های سمی و غیرسمی وجود دارد؟
مارهای سمی دارای غدد تولید زهر و دندان‌های نیش برای تزریق سم هستند. در حالی که مارهای غیرسمی بیشتر با فشار جسم طعمه را شکار می‌کنند و بی‌خطرند.
۳-چند نوع مار در دنیا وجود دارد؟
بیش از ۳۵۰۰ گونه مار در جهان شناسایی شده‌اند که در زیستگاه‌های متنوعی از جنگل و بیابان تا دریا زندگی می‌کنند. تنها حدود ۶۰۰ گونه از آن‌ها سمی هستند.
